Jan Delowicz opowiadał o żorskich Żydach / Ireneusz Stajer
Jan Delowicz opowiadał o żorskich Żydach / Ireneusz Stajer


Społeczność żydowska była kiedyś dość liczna w naszych miastach. W XIX wieku i z początku ubiegłego stulecia w Żorach Izraelici pełnili szereg urzędów, wykonywali zawody medyczne i prawnicze, zajmowali się kupiectwem – o czym mówił niedawno w bibliotece Jan Delowicz z miejscowego muzeum, autor książki „Gmina wyznania mojżeszowego w Żorach 1511 – 1940. Z badań nad historią miasta”, który przygotowuje wznowienie publikacji poszerzone o nowe fakty.

 

Wielkie postaci


Żorscy Żydzi na ogół nie byli ludźmi tuzinkowymi. Niektórzy zapisali się w historii miasta, a nawet Europy i świata. Tu urodził się Otto Stern, przyszły fizyk (współpracownik Einsteina) i noblista. Z Żor wywodziła się rodzina głośnej pisarki Stefanie Zweig, autorki bestselleru „Nigdzie w Afryce”. Z kolei Max Plaut studiował w Hamburgu i Rostocku, był doktorem praw. Za czasów Hitlera kilkukrotnie zamykany w obozie koncentracyjnym. Udało mu się przemycić duże ilości lekarstw i żywności do Theresienstadt (Terezina na terenie Protektoratu Czech i Moraw).
W 1944 roku znalazł się w grupie 272 Izraelitów, których wymieniony na Niemców z kolonii Sarona w Palestynie. Tym sposobem ów wybitny prawnik przeżył Holocaust. Natomiast zatrudniony w 1846 roku w Żorach rabin David Deutsch był radykalnym reformatorem w dziedzinie kultu i rytuału. W dzielnicy Kleszczówka znajduje się jedyny w regionie cmentarz żydowski. To zabytek, na którym zachowało się w niezłym stanie sporo macew, czyli nagrobków.


Kiedy przybyli


Jan Delowicz opowiedział dzieje gminy żydowskiej, posługując się fotografiami, w wielu przypadkach unikalnymi. -Kiedy w mieście pojawili się pierwsi Izraelici, nie wiadomo. Prawdopodobnie w końcu XV stulecia, ale najstarsza wzmianka pochodzi z 1511 roku, a dotyczy sprzedaży jednej „parceli żydowskiej” przed miastem w kierunku Folwarków. Potem mamy ponad 200 lat przerwy, bo Austriacy (za wyjątkiem dwóch miejsc) nie zezwalali Żydom na osiedlanie się na Śląsku - tłumaczy autor. Następna informacja nosi datę dopiero 1724. W dokumencie zapisano, że niejaki Marcus David dzierżawił przez dwa lata cła od mostów i dróg bitych. W 1727 roku w Żorach powołano gminę żydowską. W połowie XVIII wieku, po aneksji Śląska przez Prusy (1742) nastąpił napływ ludności religii mojżeszowej. Prusy w przeciwieństwie bowiem do katolickiej Austrii, jako państwo protestanckie nie czyniły przeszkód w osiedlaniu się na Śląsku innowierców.


Fatalne zdarzenie


Księga spraw gruntowych z 1750 roku wymienia następujących żorskich Izraelitów: Simona Joachima, Abrahama Marcusa oraz braci Simona i Josepha Löbelów. - W 1787 roku gmina liczyła 126 osób, dziesięć lat później 152, a w 1824 już 310. Mieszkający tu Żydzi płacili należności do urzędu tolerancyjnego w Raciborzu. Zatrudnieni byli w handlu, uprawianym po części z chrześcijanami – zaznacza Jan Delowcz. W 1846 roku gmina żydowska osiągnęła swój najwyższy stan w dziejach miasta – 542 osoby, co stanowiło około 13,5 procenta ludności.
W międzyczasie doszło do fatalnego zdarzenia dla miasta i gminy żydowskiej. 15 sierpnia 1807 roku wypadał szabas. Około 11.30, mniej więcej godzinę po zakończeniu nabożeństwa, w płomieniach stanęły zabudowania żydowskiego rządcy Heymanna Labandy. -Ogień szybko się rozprzestrzenił na pobliskie drewniane domy i strawił całe Śródmieście oraz ponad połowę Dolnego Przedmieścia. W sumie spłonęło 150 domów i budynków publicznych, a 13 dalszych zostało uszkodzonych. Spaliła się również drewniana synagoga. Na szczęście zniszczeniu uległo tylko pięć stodół, ostały się natomiast te z zapasami ziarna – wylicza muzealnik.


Kto zawinił


Ogień nie strawił także kościoła, probostwa, plebanii, szkoły i ośmiu domów garncarzy. Od razu ruszyło śledztwo mające wyjaśnić przyczyny tak dużego kataklizmu. Nie znaleziono jednak winnych. - Przypuszczano, że ogień mógł zaprószyć Labanda podczas nieostrożnego palenia fajki w słomie na strychu stajni. Było to jednak bezpodstawne, gdyż Żydzi nie palą tytoniu podczas szabasu – kwituje Jan Delowicz.
Punktem zwrotnym w izraelickiej społeczności okazał się dzień 15 grudnia 1854 roku. Wybrano wówczas władze, a kształt prawny gminy uregulował zatwierdzony statut. -Jej reprezentantami zostali kupcy: Joseph Panofski, Nathan Stern (brat dziadka noblisty Otto Sterna), Salomon Cohn, Heymann Knopf i Bernard Hoffmann, restaurator Hirschel Loebinger, blacharz Mendel Eckmann, handlarz Israel Margolius i dr med. Pincus Waschmann. Ich zastępcami zostali: garbarz Izaak Barber, oraz kupiec Izaaka Hahn. Zadaniem reprezentantów było utworzenie zarządu. Stanowili go wówczas: restaurator Salomon (nomen omen) Hamburger oraz kupcy Adolf Borinski i Moritz Katschinski. Ich zastępcą był Aron Sachs – wymienia Jan Delowicz.


Kolegium czuwało


Jak dodaje, kolegium gminy, kontrolowane przez ogólne zebranie członków, dbało przede wszystkim o życie religijne. Zajmowało się więc utrzymaniem świątyni, działającej przy niej łaźni rytualnej i innych urządzeń kultowych oraz personeli złożonego z:rabina, kantora i rytualnego rzezaka. Ważnym obowiązkiem gminy było również utrzymanie szkoły wyznaniowej, gdzie uczono dzieci pisania, czytania i podstaw religii mojżeszowej, a także działalność charytatywna.

Komentarze

Dodaj komentarz