Czarne chmury nad polskim Śląskiem

 Biedę cierpiał cały kraj, ale los Ślązaków był dramatyczny. Próby jego odmiany podejmował m.in. minister ds. śląskich, lecz efekty były mizerne. Sytuację poprawiła nieco dopiero reforma Grabskiego, nie na długo jednak.

Po objęciu przez Polskę rządów na przejętym obszarze Górnego Śląska nastąpił wielki zawód nowymi realiami bytowymi i społeczno-politycznymi. Ludzie zdesperowani pogłębiającym się bezrobociem i nędzą domagali się poprawy warunków życia, uciekając się do protestów, rezolucji i ostrzeżeń, co wymusiło na nowej władzy przyjęcie niektórych z przedstawianych postulatów.

Roszada z marką

Po wprowadzeniu z dniem 12 sierpnia 1922 roku do obiegu marki polskiej (mkp) władze województwa śląskiego ustaliły z pracodawcami, że robotnicy na polskim Górnym Śląsku wypłacani będą walutą polską, zaś związki kupieckie będą tę walutę honorowały po urzędowym kursie obowiązującym w danym dniu. Kurs urzędowy nowej marki polskiej, która ciągle funkcjonowała równolegle z marka niemiecką (mkn), ogłaszany miał być codziennie rano przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową w gazetach oraz za pośrednictwem plakatów rozwieszanych w starostwach miast, na pocztach i dworcach kolejowych.

Miesiąc później Kartel Związku Zjednoczenie Zawodowe Polskie i Centralny Związek Zawodowy Polski wydały wspólny komunikat zapewniający wszystkich pracowników, że nowa waluta posiada stabilną wartość zagwarantowaną przez Państwo Polskie. Kiedy pomimo wprowadzenia marki polskiej (mkp) inflacja nadal galopowała w zastraszającym tempie, z dniem 1 grudnia 1922 roku Sejm Śląski postanowił znieść na polskim Górnym Śląsku markę niemiecką i jako urzędowy środek płatniczy zaprowadzić tylko walutę polską. Posunięcie to nie zdołało jednak powstrzymać inflacji, drożyzny i zapewnić lepszego zaopatrzenia w podstawowe artykuły konsumpcyjne, co ciągle generowało wzrastające niezadowolenie społeczne potęgowane bezrobociem i dalszą groźbą utraty pracy przez tysiące robotników.

Twardy owoc

W związku z tym realnym zagrożeniem tzw. Blok Narodowy w piśmie z 22 września 1922 roku zażądał od premiera Polski natychmiastowego przywrócenia porządku na kolei górnośląskiej w celu możliwości wyekspediowania wydobywanego węgla w głąb kraju i poza granice państwa. W dniu wystosowania tego pisma na przykopalnianych bocznicach kolejowych oczekiwało na wywóz 20 tysięcy wagonów załadowanych węglem, a na zwałach kopalnianych oczekiwało na załadunek i transport około 600 tysięcy ton węgla. Sytuacja taka zagrażała wstrzymaniem wydobycia i wywołaniem olbrzymiego bezrobocia.

Zwracając się do premiera polskiego, przedstawiciele Bloku Narodowego sygnalizowali, że bez własnej bazy remontowej taboru kolejowego, bez rozbudowy dworców kolejowych w Oświęcimiu, Herbach, Dziedzicach i Sosnowcu państwo polskie nie będzie w stanie strawić owoców przejętego przemysłu górnośląskiego. "Nad ziemią śląską zawisły ciężkie chmury!" – tak zatytułował swoją odezwę do wszystkich Polaków dyrektor departamentu ds. śląskich w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, inż. Józef Kiedroń (1879-1932). Odezwa ta ukazywała dramatyczne położenie ludności tej części obszaru Górnego Śląska, która znalazła się pod jurysdykcją Rzeczpospolitej Polskiej.

Widmo głodu

Główną przyczyną tak niekorzystnej dla Ślązaków rzeczywistości był brak dostatecznej aprowizacji w środki spożywcze, które w znikomych tylko ilościach nadchodziły z Polski. Sytuacja, jaka się przez to wytworzyła, stawała się groźna nie tylko dla Śląska, ale w równym stopniu dla całego kraju. Rząd z niecierpliwością oczekiwał na dobrze zapowiadające się zbiory, co złagodzić miało drastyczny deficyt żywności na Górnym Śląsku. Już wiosną 1922 roku podpisano cały szereg kontraktów na dostawy żywności i zboża dla Śląska, które jednak nie były finalizowane, co przypisywano spadkowi wartości marki niemieckiej. Nad ziemią śląską prawdziwie zawisły ciężkie chmury widma głodu.

W tym rozpaczliwym dla Górnoślązaków okresie inż. Józef Kiedroń wezwał Polaków do otwarcia wszystkich spichlerzy dla pokrycia potrzeb "ciężko pracującego i bohaterskiego ludu śląskiego". Górny Śląsk znalazł się bowiem w sytuacji prawie bez wyjścia, co już wykazywało symptomy niezadowolenia społecznego z nowej rzeczywistości i nieuchronnie prowadziło do katastrofy gospodarczo-politycznej. Jednak pomimo usilnych próśb społeczeństwo polskie nie było zbyt skore pomagać Górnoślązakom, chociaż w magazynach pozostało dużo zapasów zboża ze starych zbiorów, a nowe były już zakończone.

Próżne apele

Apelowano zatem do sumień polskich rolników, aby wszelkie nadwyżki mąki, zboża, kartofli, bydła rzeźnego i innych artykułów rolnych natychmiast zgłaszali wprost do urzędów województwa śląskiego lub wojewody Józefa Rymera, który wszystkie zaoferowane produkty bez zwłoki zakupi. Ostrzegano przy tym obywateli polskich, że lud śląski może stracić cierpliwość i dać się pchnąć do czynów nierozważnych z powodu braku najpotrzebniejszych artykułów pierwszej potrzeby, jak mąka, mięso, mleko, tłuszcze, kartofle, których na polskim rynku jest w bród. Za okazaną pomoc w niedostatku rząd polski liczył też na większą przychylność Ślązaków, która złagodzi wzrastające tendencje separatystyczne i stanie się najlepszym spoiwem scalającym przejęty obszar Górnego Śląska z Polską.

Na tle tak bardzo napiętych emocji społeczno-politycznych nie sposób zrozumieć postępowania wojewody krakowskiego, który 18 sierpnia 1922 roku na stacji kolejowej Kraków zatrzymał transport żywych świń i zakazał ich wywozu na polski Górny Śląsk. Na wieść o takim bezprawiu połączonym z pogardą dla Górnoślązaków robotnicy większych zakładów pracy wystosowali do wojewody krakowskiego stanowczy protest podpisany przez przedstawicieli kopalń: Donnersmarck, Bluecher, Roemer, Charlotte, Emma, Hoym, Knurów, huty Silesia w Paruszowcu i wielu innych zakładów pracy.

Głos wdów i sierot

Górnoślązacy ten groźny incydent potraktowali jako jawną prowokację i przypomnieli w proteście, że to oni podarowali Polsce "serce przemysłowe" za cenę przelanej krwi i podziału swej ojczystej krainy, trudno więc było im zrozumieć tak okrutne postępowanie przedstawicieli władzy polskiej względem nich samych i ich głodnych rodzin. W ostatnich dniach 1922 roku wdowy i sieroty po górnikach z Gliwic, Nikiszu, Janowa i Szopienic wystosowały list otwarty do władz wojewódzkich i Sejmu Śląskiego, w którym przedstawiły opłakaną sytuację w jakiej się znalazły. W liście tym między innymi czytamy, co następuje.

"Do wojny, a nawet do roku 1916 otrzymywały wdowy po ofiarach w przedsiębiorstwach wynagrodzenie dochodzące do wysokości zarobków mężów, połowę deputatu węglowego oraz dodatkowe wsparcie na każde święta. Wdowy zaś, których mężowie należeli do Spółki Brackiej (Knappschaft) otrzymywały trzy czwarte zarobku, połowę deputatu węglowego tj. 3 tony rocznie. Wszystko to otrzymywały na zasadzie ustawy rządowej. Obecnie się to jednak zmieniło. Do roku 1916 otrzymywały przeciętnie 120 marek miesięcznie i tak pozostały renty w tej wysokości aż dotychczas" – dowiadujemy się z listu.

Postulaty do kapitalistów

"Gdy tona węgla przed wojną kosztowała 9 marek, dziś każą sobie kapitaliści płacić 40 tysięcy marek. Suma zaś 120 marek spadła do przedwojennych wartości 6 fenygów. Wdowie więc, która ma kilkoro dzieci, a są wypadki, że pozostało aż 10 dzieci po zabitym w kopalni ojcu, płaci się miesięcznie aż 120 marek, czyli 6 fenygów przedwojennych. Uważamy, że jednym z najpilniejszych zadań Sejmu Śląskiego jest zająć się strasznym położeniem wdów i sierot po górnikach i robotnikach. Żądamy tedy, aby kapitaliści zapłacili nam wartość tych 120 marek przedwojennych, dali 3 tony węgla rocznie jako deputat oraz zwrócili zaległe nam od roku 1916 renty w wysokości 120 marek wartości przedwojennej" – napisały wdowy.

W konkluzji stwierdziły, że jeśli ich żądanie zostanie spełnione, nie będą "wtenczas potrzebowały wyprzedawać ostatniego łachmana z domu i będziemy pewne, że Sejm Śląski zapewnił tym najbiedniejszym z biednych spokojną egzystencję i umożliwi nam wychowanie naszych dziatek na porządnych obywateli państwa." Należy tu dodać, że w tych niezwykle trudnych czasach bezrobocia, nędzy, głodu i wojny z bolszewikami w całym państwie polskim nastąpiła rekordowa hiperinflacja. Społeczeństwo polskie nie wytrzymywało drakońskich podwyżek cen, przy równie wysokim bezrobociu. Dochodziło do rozruchów, buntów i utarczek rozjuszonych ludzi z policją i wojskiem.

Reforma Grabskiego

Sytuacja w kraju doprowadziła do upadku rząd Wincentego Witosa. W obliczu strajków i masowych protestów prezydent Stanisław Wojciechowski (1869-1953, piastował urząd w latach 1922-1926) ponownie powołał na stanowisko premiera Władysława Grabskiego (1874-1938), któremu Sejm dał ustanowione nadzwyczajne prerogatywy na okres sześciu miesięcy. Nowy premier bez zwłoki wprowadził jednorazowy podatek majątkowy dla najbogatszych, ograniczył wydatki administracji publicznej, doprowadził do rygorystycznego egzekwowania danin publicznych. W drugiej kolejności od 1 kwietnia 1924 roku Władysław Grabski przystąpił do reformy walutowej.

Dotychczasowa marka polska została zniesiona i zastąpiła ją nowa waluta – złoty, emitowany przez niezależny Bank Polski. Zniesiona waluta była w pełni wymienialna na nową walutę w stosunku 1 milion 800 tysięcy marek polskich do jednego złotego. Cena jednego dolara ustalona została wówczas na 5,18 złotego. Początkowo Bank Polski zdołał utrzymać sztywny kurs złotego wobec innych walut, jednak w 1925 roku na skutek wojny celnej z Niemcami i urynkowienia złotego wartości nowej waluty nie udało się już utrzymać na dotychczasowym poziomie. Było to głównym powodem dymisji rządu Władysława Grabskiego.

Kto miał pracę

Po okresie reform tym, co mieli pracę, żyło się względnie dobrze, szczególnie odczuwalne to było po 1926 roku, kiedy kraje europejskie objęła zwyżkująca koniunktura gospodarcza. Zwiększyło się też zatrudnienie i zarobki, co skutkowało wzrostem stabilności życiowej pozwalającą wielu ludziom oszczędzać i inwestować. Czasy prosperity nie trwały jednak długo, po kilku latach jako takiego dostatku już w pierwszych latach trzydziestych XX wieku ponownie nadciągnął wielki bezlitosny kryzys.